Wikipedia

Samiske sprog: Forskelle mellem versioner

Gennemse historikken interaktivt
← Gå til forrige forskelGå til næste forskel →
Content deleted Content added
VisueltWikitekst
m migrateToWikidata at d:q56463
m sammenskriv
Linje 1:
{{sammenskriv|Samisk (sprog)}}
[[Fil:Sami languages.png|thumb|450px|right|Traditionelle grænser for de samiske sprogområder. Kilde: [[Mikko Korhonen]]: ''Johdatus lapin kielen historiaan'' (1981), her hentet fra [[ODIN]]]]
[[Fil:Sami languages.png|thumb|Traditionelle grænser for de samiske sprogområder. Kilde: [[Mikko Korhonen]]: ''Johdatus lapin kielen historiaan'' (1981), her hentet fra [[ODIN]]]]
De '''samiske sprog''' er en gruppe [[finsk-ugriske sprog]] (i den [[uralske sprog]]familie) som tales af [[samer]]ne i de nordlige dele af [[Norge]], [[Sverige]], [[Finland]] og [[Kolahalvøen]] ([[Rusland]]). De samiske sprog der står hinanden fjernest, er indbyrdes uforståelige, mens tilgrænsende dialekter som regel er gensidigt forståelige. Derfor plejer man at sige at de samiske sprog danner et [[dialektkontinuum]]. Det største samiske sprog er [[nordsamisk]]. Samiske sprog er nærmest beslægtet med de [[østersøfinske sprog]].
De '''samiske sprog''' er en gruppe [[finsk-ugriske sprog]] (i den [[uralske sprog]]familie) som tales af [[samer]]ne i de nordlige dele af [[Norge]], [[Sverige]], [[Finland]] og [[Kolahalvøen]] ([[Rusland]]). De samiske sprog, der står hinanden fjernest, er indbyrdes uforståelige, mens tilgrænsende dialekter som regel er gensidigt forståelige. Derfor plejer man at sige at de samiske sprog danner et [[dialektkontinuum]]. Det største samiske sprog er [[nordsamisk]]. Samiske sprog er nærmest beslægtet med de [[østersøfinske sprog]].
 
== Eksterne henvisninger ==
<!--
{{Commonscat|Sami languages}}
==Skriftspråk==
 
''Hovudartikkel: [[Samisk ortografi]]''
 
Seks av dei samiske språka har standardiserte skriftspråk: [[sørsamisk språk|Sør-]], [[lulesamisk språk|lule-]], [[nordsamisk språk|nord-]], [[enaresamisk språk|enare-]] og [[skoltesamisk språk|skoltesamisk]], som blir skrive med det [[latinske alfabet]]et, og [[kildinsamisk språk|kildinsamisk]], som blir skrive med [[det kyrilliske alfabetet]].
 
==Offisiell status==
 
Sjå [[:Kategori:Samiske kommunar|liste over kommunar der samisk har meir eller mindre grad av offisiell status]].
 
===Noreg===
 
[[Den norske grunnlova|Grunnlova]]s §110a gjev ''samisk'' offisiell status i kommunane [[Kautokeino]], [[Karasjok]], [[Tana]], [[Nesseby]], [[Porsanger]], [[Kåfjord]], [[Tysfjord]] og (viss Stortinget godkjenner det) [[Snåsa]]. Dei seks første kommunane er innafor det nordsamiske språkområdet, i Tysfjord blir lulesamisk og i Snåsa sørsamisk snakka.
 
===Sverige===
 
I Sverige har dei samiske språka svakare status, men det er likevel fire kommunar der samisktalande har visse rettar.
 
===Finland===
 
Det samiske området omfattar kommunane [[Enontekis kommune|Enontekis]], [[Utsjok kommune|Utsjok]], [[Enare kommune|Enare]] og den nordlege delen av [[Sodankylä kommune|Sodankylä]]. Nordsamisk har status som offisielt språk i alle desse kommunane, og i tillegg har enare- og skoltesamisk offisiell status i Enare kommune.
 
===Russland===
Samisk (dvs. kildinsamisk) er eitt av dei "26 nordlege språka" i Russland, og det blir undervist i kildinsamisk i [[Lovozerskij rajon]] i [[Murmansk oblast]].
 
 
===Norden===
Sameland skil seg frå dei autonome områda [[Færøyane]], [[Åland]] og [[Grønland]], ved ikkje å bli formelt anerkjent i nordiske samanhengar. Nordisk Råd publiserer likevel ein del av informasjonsmaterialet sitt på nordsamisk.
 
== Typologiske særdrag ==
 
Dei [[uralske språk]]a er typiske [[agglutinerande språk]], med [[suffiks]]ering som dominerande grammatisk prosess. Dei har ikkje [[genus]] eller [[bøyingsklasse]], men [[stammeklasse]]. Fraser blir bygd opp med kjerne til høgre ([[postposisjon]]ar heller enn [[preposisjon]]ar, dvs. "sjøs til" heller enn "til sjøs", [[verb]]et etter [[objekt]]et sitt "Per fisk fanga" heller enn "Per fanga fisk").
 
Samanlikna med slektspråka sine er dei samiske språka kanskje dei som har fjerna seg lengst frå den prototypiske uralske modellen, men dei har framleis umiskjennelege uralske drag.
 
=== Uralske særdrag ===
 
Typologiske drag der dei samiske språka oppfører seg som andre uralske språk er m.a. følgjande (der ikkje anna er sagt er døma frå [[nordsamisk språk|nordsamisk]]:
 
 
* Fonologi
# Dei samiske språka har fast trykkplassering (på første staving), slik at det skal vere lett å finne ordgrense, sjølv for lange ord med mange suffiks.
# I det samiske ordforrådet er det restriksjonar på [[konsonant]]ar i byrjinga av stavinga. Eit skandinavisk lånord som "kniv" har t.d. mista første konsonant, på nordsamisk er det ''niibi''.
# Samisk fonologi er relativt lite påverka av germansk, til skilnad frå [[austersjøfinske språk|austersjøfinsk]], som meir eller mindre har tatt over foneminventaret til urgermansk og seinare gammalsvensk
 
* Morfologi
# Dei samiske språka har ikkje bøyingsklassar, men stammeklassar. På norsk er det umogleg å vite at [[preteritum]] av verbet ''grine'' er ''grein'' mens fortid av ''kline'' er ''klinte'' og ikkje ''klein''. På samisk, derimot, gjev bøyingsstammen informasjon om bøyingsformer. Tostava verb på ''-at, -it, -ut'' følgjer eitt bøyingsmønster, verb på ''-át, -et, -ot'' eit anna, og trestava verb eit tredje, slik at 1. [[person]] [[eintal]] [[indikativ]] preteritum av ''boahtit'' "å kome" er ''bohten'', mens tilsvarande form av ''dohppet'' "å gripe" er ''dohppejin'' og av ''muitalit'' "å fortelje" er ''muitalin''.
# Nekting i samisk blir uttrykt som eit eige verb, der det på norsk er eit adverb (''ikkje''). Der norsk har ''eg går (ikkje), du går (ikkje)'' har samisk dei positive formene ''mun manan'' og ''don manat'' og dei negative ''mun in mana'' og ''don it mana''. Her har vi nektingsverbet ''ii'', som har formene ''in'' og ''it'' i første og andre person, mens hovudverbet er uforanderleg i negative setningar.
# Dei samiske språka har [[lokalkasus]] som dannar [[adverbial]] aleine. ''Mun vuolggán Osloi, mun boađán Oslos'' tyder på nordsamisk "eg fer til Oslo, eg kjem frå Oslo", der det på samisk er kasus og berre kasus som fortel at substantivet er eit adverbial, og kva slags adverbial det er.
 
* Syntaks
# Fraser blir bygd opp med komplement først og kjerne etterpå. "om samane" er ''sápmelaččaid birra''. På sørsamisk fungerer verbfrasen på same måten.
# Samiske verb har mange [[infinitt]]e former, som blir bøygd i kasus. T.d. tilsvarer verbforma ''máhttime'' ([[aktio]] [[essiv]] av ''máhttit'' "å kunne" ei [[leddsetning]] i norsk, i dømet ''Dat logai iežas máhttime buot.'' "Ho sa at ho kunne alt."
 
=== Særdrag som vik av frå det typisk uralske ===
 
Dei samiske språka har, til liks med dei [[austersjøfinske språk]]a, vore i kontakt med [[germanske språk|germanske]] og til dels [[baltiske språk]] i fleire tusen år. Som resultat av dette har dei tatt opp i seg mange typologiske drag som skil dei frå andre uralske språk. Av slike drag kan vi nemne:
 
* Fonologi
# Intonasjonen i særleg sør- og lulesamisk er påverka av dei kringliggjande norske og svenske dialektane.
 
* Morfologi
# Der dei fleste andre uralske språka har ein rein agglutinerande struktur, har dei samiske språka fleire [[suprasegmental morfologisk prosess|suprasegmentale morfologiske prosessar]].
## Den mest kjende er [[stadieveksling]], som finst i alle samiske språk nord for [[Ume älv]]. Den samiske stadievekslinga skil seg frå den austersjøfinske ved at der austersjøfinsk har ei svekking av konsonantsentrum i svakt stadium, har samisk er styrking av konsonantsentrum i sterkt stadium. Samisk har ei rikare stadieveksling enn [[finsk språk|finsk]]. Jf. artiklane for dei einskilde språka for meir informasjon om stadievekslinga.
## Ein annann prosess er [[diftongforenkling]], ein prosess der diftongen i første staving blir påverka av vokalkvaliteten i andre staving
## Ein karakteristisk prosess i [[sørsamisk språk|sørsamisk]] (som ikkje har stadieveksling), er [[omlyd]]. Dei einskilde omlydsprosessane minnar om t.d. i-omlyd og u-omlyd i germansk, men til skilnad frå germansk har sørsamisk 7 ulike omlydsrekker og 6 ulike kontekstar for kvar rekke.
# Dei samiske språka høyrer, i lag med [[austersjøfinske språk|austersjøfinsk]] og [[germanske språk|germansk]], med til det nordeuropeiske [[Sprachbund]]et som dannar komplekse leksikalske omgrep med hjelp av [[samansetjing]]. Ordet for grammatikk er på nordsamisk "språklære", ''giellaoahppa'', samansett av ''giella'' og ''oahppa''. Forleddet i samansetjingar kan vere i nominativ eller i genitiv. Nominativ kan ha ei spesiell [[allegroform]], der siste vokal blir svekka, som i ''sátni'' + ''girji'' = ''sátnegirji'' "ordbok". I dei fleste andre uralske språka er samansetjingar både [[prosodi]]sk og [[ortografi]]sk sett lausare samansett.
 
* Syntaks
# Det mest karakteristiske draget ved samisk syntaks er at adjektivet har ei eiga form som det bruker når det står foran substantivet. Ordet for "ny" er ''ođas'', men "ny bil" og "i den nye bilen" blir ''ođđa biila'' og ''ođđa biillas''. Av alle språk i verda er det berre i dei samiske og dei [[austersjøfinske språk]]a der adjektiva rettar seg etter substantiva, utan at substantiva samtidig har [[genus]]. Opphavet til dette fenomenet i samisk er omstridd, men ei mogleg analyse er at det både i samisk og i austersjøfinsk kjem av germansk påverknad.
# Til skilnad frå dei austlege uralske språka, t.d. [[ob-ugriske språk|ob-ugrisk]] og [[samojediske språk|samojedisk]], avvik dei samiske språka frå "kjerne sist"-prinsippet i fleire konstruksjonar.
 
== Språkhistorie ==
 
=== Ytre språkhistorie ===
 
====Dei eldste skriftlege kjeldene====
 
Den eldste språklege kjelda for samisk er frå [[1597]], då ein engelsk sjømann, Stephen Borroughs, skreiv opp ei liste på 95 samiske ord på [[Kolahalvøya]]. Dei første bøkene på samisk, ei ABC-bok og ei messebok, vart trykt i [[Sverige]] i [[1619]], og dei var skrive på [[sørsamisk språk|sørsamisk]]. Dev vesle katekismen kom i [[1633]], og var skrive på same språk. Ei ABC-bok frå [[1638]] var skrive på eit meir nordleg språk, [[lulesamisk språk|lulesamisk]]. I [[1648]] kom [[Johannes Tornæus]] si [[Manuale lapponicum]] ut, eit bestillingsverk frå den svenske staten.
 
=== Indre språkhistorie ===
 
Den samiske språkfamilien er like gammal som den [[austersjøfinske språk]]familien, dei oppstod som separate språkfamiliar då dei skilde seg frå kvarandre, ved at den sørlege delen av dei vestlege [[uralske språk]]a kom inn under [[baltiske språk|baltisk]] og [[germanske språk|germansk]] påverknad i samband med introduksjonen av [[jordbruk]]et.
 
==== Ur-finsk-samisk og baltisk påverknad ====
 
Dei eldste baltiske jordbruks-lånorda er felles for både samisk, finsk, mordvinsk og marisk, så noko eige finsk-samisk urspråk kan ikkje ha oppstått før etter dei første spora av jordbruk i Volgaområdet og Baltikum, dvs. i starten av det andre tusenåret før Kristi fødsel. Det er fleire språklege trekk som sameiner samiske og austersjøfinske språk, t.d. [[stadieveksling]], runda vokal i andre staving, bortfall av ''v'' foran runda vokal. Fellestrekk i bøyingslæra er m.a. [[formativ]]ane for [[komparativ]], [[imperativ]], [[kondisjonalis]], [[potensialis]] og [[infinitiv]].
 
==== Tidleg germansk påverknad ====
 
 
 
{{Tomt afsnit}}
==== Overgangen frå ursamisk til moderne samisk ====
 
 
{{Tomt afsnit}}
== Sjå også ==
 
* [[Samisk språkforsking i Finland]]
* [[Samisk språkforsking i Noreg]]
* [[Samisk språkforsking i Russland]]
* [[Samisk språkforsking i Sverige]]
* [[Samisk språkteknologi]]
* [[Samisk ortografi]]
* Artiklane om dei einskilde språka (lenkjer i boksen under)
 
== Litteratur ==
 
* Korhonen, Mikko 1981: Johdatus lapin kielen historiaan, SKS, Helsinki
* Sammallahti, Pekka 1998: ''Introduction to the Saami languages''. Kárášjohka: Davvi girji.
* Schlachter, Wolfgang 1969: 'Das lappische Tempussystem'. Symposium über Syntax der uralischen Sprachen, pp.178-195. Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht in Göttingen.
 
 
 
{{Samiske språk}}
{{Uralske språk}}
 
[[Kategori:Samiske språk]]
[[Kategori:Uralske språk]]
[[Kategori:Språk i Finland]]
[[Kategori:Språk i Russland]]
[[Kategori:Språk i Noreg]]
[[Kategori:Språk i Sverige]]
-->
<!-- skanwiki -->
<!-- interwiki -->
{{Commonskat|Sami languages}}
 
[[Kategori:Finsk-ugriske sprog]]
Hentet fra "https://da.wikipedia.org/wiki/Samiske_sprog"